Jump to content

Սոֆյա Պալեոլոգոս

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Սոֆյա Պալեոլոգոս
Դիմանկար
Ծնվել է1455[1]
ԾննդավայրMystras, Սպարտայի Մունիցիպալիտետ, Laconia Regional Unit, Պելոպոնես, Հունաստան[1]
Մահացել էապրիլի 7, 1503[2]
Մահվան վայրՄոսկվա, Մոսկվայի մեծ իշխանություն[1]
ԳերեզմանAscension Convent
Քաղաքացիություն Մորեայի բռնապետություն
Կրոնուղղափառություն և ուղղափառություն
Մասնագիտությունքաղաքական գործիչ
ԱմուսինԻվան III Վասիլևիչ[3]
Ծնողներհայր՝ Թոմաս Պալեոլոգ, մայր՝ Եկատերինա Զաքարիա
ԵրեխաներՎասիլի III, Յուրի Իվանովիչ, Անդրեյ Իվանովիչ, Ելենա Իվանովնա, Simeon, Duke of Kaluga?, Դմիտրի Իվանովիչ Ժիլկա, Yevdokiya Ivanovna? և Theodosia Ioannovna?
 Sophia Palaiologina Վիքիպահեստում

Սոֆյա Պալեոլոգոս (հուն․՝ Ζωή Παλαιολογίνα, 1455[1], Mystras, Սպարտայի Մունիցիպալիտետ, Laconia Regional Unit, Պելոպոնես, Հունաստան[1] - ապրիլի 7, 1503[2], Մոսկվա, Մոսկվայի մեծ իշխանություն[1]), Մոսկվայի մեծ դուքս Իվան III Վասիլևիչի երկրորդ կինը։ Միջնադարյան Ռուսաստանի պատմության ամենահայտնի կանանցից մեկն է։ Նրա կերպարը պարուրված է լեգենդներով և ենթադրություններով։

Սոֆյայի կենսագրությունը պատկանում է միանգամից երեք տարբեր աշխարհների պատմությանը՝ ռուսական, հունական և իտալական (որովհետև Հռոմում էր, որ ապաստան գտավ Մորեացի դեսպոտ Թոմաս Պալեոլոգոսի ընտանիքում։ Իսկ Իվան III-ի հետ նրա ամուսնությունը կարևոր է առաջին հերթին այն պատճառով, որ այն նպաստեց Եվրոպայի հետ ռուսական պետության կապերի ամրապնդմանը[4]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծնվել է 1472 թվականին Պելոպոնեսում, Բյուզանդիայի վերջին կայսր Կոստանդին XI-ի կրտսեր եղբոր՝ Թոմաս Պալեոլոգոսի ընտանիքում։ Սոֆյան ուներ ավագ քույր՝ Ելենան (ծնված 1431 թ., ամուսնացած սերբ դեսպոտ Լազար III Բրանկովիչի հետ), ինչպես նաև երկու կրտսեր եղբայրներ՝ Անդրեյը (01.17.1453-1502) և Մանուիլը (ծնված 01.02.1455)։ 1460 թվականին, թուրքերի կողմից Պելոպոնեսի գրավման հետ կապված, Թոմաս Պալեոլոգոսի ընտանիքը տեղափոխվել է Կորֆու :1461 թվականին ընտանիքը փախել է ժանտախտի համաճարակից կղզու հարավային մասի Քլոմոս գյուղում[5]։

Եկատերինան, Սոֆյայի մայրը ՝ վասալ Նեապոլի Աքայական իշխանության ժառանգորդը, պատկանում էր հարուստ  ջենովական ազգանունին նա, այդպես էլ չհասավ Իտալիա  1462 թվականի օգոստոսի 28-ին՝  մահացավ Կորֆուում[6]։

Հայրը՝ Թովմասը, մեկնել է Հռոմ, որտեղ մահացել է 1465 թվականի մայիսի 12-ին (թաղված է հին Սուրբ Պետրոսի տաճարում, տաճարի վերակառուցման ժամանակ կորել է նրա տապանաքարը)[5]։ Հոր մահից հետո Սոֆյան և նրա եղբայրները ապրել և մեծացել են Պապի արքունիքում։ Նրանց նշանակեցին ուսուցիչներ և կաթոլիկ քահանա։ Նիկիայի հույն Վիսարիոնը դարձավ որբերի խնամակալը[7]։

Սոֆյա Պալեոլոգոսի կյանքը նրա հարազատների ճակատագրերի ֆոնին շատ ավելի հաջող ստացվեց։ Նա տարիների ընթացքում վերածվել է գրավիչ աղջկա՝ մուգ, շողշողացող աչքերով և փափուկ սպիտակ մաշկի գույնով։ Նա աչքի էր ընկնում նուրբ մտքով և վարքի մեջ խոհեմությամբ։ Ժամանակակիցների, այդ թվում՝ Լորենցո դե Մեդիչիի կնոջ՝ Կլարիս Օրսինիի միաձայն գնահատականներով, Սոֆյայի արտաքինը բավականին գրավիչ էր։ Մեծ դքսուհի Սոֆյա Պալեոլոգուսը, ապահովելով մեծ դքսության գահը իր ավագ որդու համար, մահացավ 1503 թվականի ապրիլի 7-ին թաղվել է համանուն վանքի Համբարձման տաճարում, որը գտնվում է Կրեմլի տարածքում Սպասսկի դարպասի մոտ։

1929 թվականին, Համբարձման տաճարի ապամոնտաժումից հետո, նրա հարկերի տակ հայտնաբերված բազմաթիվ թաղումներ տեղափոխվեցին Հրեշտակապետաց տաճարի հարավային ընդարձակման նկուղային պալատ։ Միաժամանակ հատուկ հանձնաժողովն իրականացրել է բոլոր թաղումների դիահերձումները և ստուգումները՝ կազմելով դրանց համառոտ նկարագրությունը, այդ թվում՝ արքայադուստր Սոֆիայի հուղարկավորությունը։ «Մոսկվայի Կրեմլի նախկին Համբարձման վանքի թաղումների դիահերձման օրագրում» նշվում է, որ նրա սարկոֆագն ուսումնասիրելիս արձանագրվել է կմախք՝ փաթաթված իտալական դամասկոսից պատրաստված պատվածքով։ Մեծ դքսուհու գանգի հիման վրա քրեագետ և քանդակագործ Ս.Ա.Նիկիտինը վերակառուցել է նրա արտաքինը։ Մեծ դքսուհու հուղարկավորությունն ինքնին տեղի է ունեցել մարդածին ձևի սպիտակ քարե զանգվածային սարկոֆագում։ Դագաղի սպիտակ քարե կափարիչի վրա գրաֆիտիի տեխնիկայով գրություն է մնացել, որը բաղկացած է ընդամենը մեկ բառից՝ «Սոֆիա»[8]։

Ամուսնություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոսկվայի ինքնիշխան Իվան III-ի և Պալեոլոգոսների երբեմնի հզոր բյուզանդական դինաստիայից Մոսկովյան ինքնիշխան Իվան III-ի և Սոֆյա Պալեոլոգոսի ամուսնության նախաձեռնողը միջնադարի հայտնի եկեղեցական գործիչ, Նիկիայի կարդինալ Վիսարիոնն էր[7]։ Ռուսաստանում իր ազդեցությունն ամրապնդելու միջոց փնտրելով, հրավիրեց Իվան III-ին, ով այրիացել էր 1467 թվականին, ամուսնանալու Սոֆյա Պալեոլոգոսի հետ։ Այս հարցի շուրջ բանակցությունները, որոնք սկսվեցին 1469 թվականին, ձգձգվեցին երեք տարի. Մետրոպոլիտեն Ֆիլիպը կտրուկ դեմ էր այս ամուսնությանը, որը ոգեշնչված չէր Մեծ Դքսի ամուսնությունից հույն կնոջ հետ, որը մեծացել էր Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու ղեկավարի մոտ[9]։ .

1469-ին Իվան III-ին առաջարկելով ամուսնանալ իր սահմանակից Սոֆյա Պալեոլոգոսի հետ՝ պապական գահը հետապնդում էր Ռուսաստանին կաթոլիկացնելու և նրան ռազմական դաշինք ներգրավելու՝ ընդդեմ Արևելքի ահռելի վտանգի, հեռահար պլաններ։ Այս ամուսնությանը մեծ նշանակություն տրվեց։ 1469 թվականի վերջին (նոյեմբերից ոչ շուտ) Իվան III-ին բերեցին հարսնացուի դիմանկարը։ Բայց բանակցությունները ձգձգվեցին։ Պատճառներից մեկն էլ ռուս մետրոպոլիտ Ֆիլիպի անհանգստությունն էր Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու ղեկավարի փորձերի առնչությամբ՝ այս ամուսնության միջոցով ուժեղացնել իր ազդեցությունը Ռուսաստանում և երկիրը ներքաշել Արևելքում թուրքական վտանգի դեմ դժվարին պայքարի մեջ։ Պապական բանակցային նամակներում միտումնավոր ընդգծվում էր հարսնացուի ուղղափառ կրոնը։

Սակայն 1472 թվականին երեք տարի տևած բանակցությունները հանգեցրին ցանկալի արդյունքի։ Հունիսի 1-ին Հռոմի Սուրբ Պետրոս և Պողոս առաքյալների եկեղեցում տեղի ունեցավ Սոֆյա Պալեոլոգոսի խորհրդանշական նշանադրության տոնը Իվան III-ի հետ, որն այս արարողությանը ներկայացնում էր դեսպան Իվան Ֆրյազինը (Ջիան Բատիստա դելլա Վոլպե)։ Պապական գահը պնդում էր նման ծեսը, քանի որ խոսքը խառն ամուսնության մասին էր, որը նշանակում էր հույն արքայադուստր Սոֆյայի դաստիարակությունը կաթոլիկ հավատքով։ Նշանադրությունից հետո Սոֆյային երկար ճանապարհ էր սպասվում ողջ Եվրոպայով[8]։

Իվան III-ի հարսնացուի գնացքը հարավից հյուսիս անցավ ողջ Եվրոպան՝ շարժվելով դեպի գերմանական Լյուբեկ նավահանգիստ։ Հարգելի հյուրի քաղաքներում կանգառների ժամանակ նրա պատվին կազմակերպվել են շքեղ ընդունելություններ և ասպետական մրցաշարեր։ Քաղաքային իշխանությունները պապական գահի աշակերտին նվերներ են նվիրել՝ արծաթյա սպասք, գինի, իսկ Նյուրնբերգի քաղաքաբնակները նրան քսան տուփ շոկոլադ են նվիրել։ 1472 թվականի սեպտեմբերի 10-ին նավը ճամփորդներով շարժվեց դեպի Կոլիվան, - այսպես էին ռուսական աղբյուրները անվանում այդ ժամանակ ժամանակակից Տալլին քաղաքը, բայց այնտեղ հասավ միայն տասնմեկ օր անց. այնուհետ Յուրիևով, Պսկովով և Նովգորոդով երթը մեկնեց Մոսկվա[9]։ Նովգորոդում մնաց հինգ օր։ Նա ստացավ Թեոֆիլ եպիսկոպոսի օրհնությունը, հարուստ նվերներ քաղաքապետերից և ամբողջ քաղաքից և «արագ գնաց Մոսկվա», հեռանալով Նովգորոդից 1472 թվականի հոկտեմբերի 30-ին[8]։

Այնուամենայնիվ, վերջնական անցումը որոշ չափով խաթարված էր։ Բանն այն է, որ պապական ներկայացուցիչ Անտոնիո Բոնումբրեն շարասյան գլխին կրում էր կաթոլիկական մեծ խաչ։ Այս լուրը հասավ Մոսկվա, որն աննախադեպ սկանդալի պատճառ դարձավ։ Մետրոպոլիտ Ֆիլիպը հայտարարել է, որ եթե խաչը քաղաք բերեն, ինքը անմիջապես կթողնի այն։ Կաթոլիկ հավատքի խորհրդանիշը բացահայտ ցուցադրելու փորձը չէր կարող չանհանգստացնել Մեծ Դքսին։ Իվան III-ի բանագնացը՝ բոյար Ֆյոդոր Դավիդովիչ Խրոմոյը, կատարելով արքայազնի ցուցումները, պարզապես բռնի ուժով վերցրել է «կրիժը» պապական քահանայից՝ հանդիպելով հարսնացուի գնացքին  Մոսկվայից  15 կմ հեռավորության վրա։ Ինչպես տեսնում ենք, ռուսական եկեղեցու ղեկավարի կոշտ դիրքորոշումը հավատքի մաքրության պաշտպանության հարցում այն ժամանակ պարզվեց, որ ավելի ուժեղ է, քան դիվանագիտության ավանդույթներն ու հյուրընկալության օրենքները։  Հետագայում օծվում է որպես ուղղափառ:Սոֆյա Պալեոլոգոսը Մոսկվա է ժամանել 1472 թվականի նոյեմբերի 12-ին, և նույն օրը տեղի է ունեցել նրա հարսանեկան արարողությունը Իվան III-ի հետ։ Ահա, թե ինչպես է բյուզանդական արքայադուստրը, ծագումով  հույն, Սոֆյա  Պալեոլոգոսը` մեծ ռուս արքայադուստր Սոֆյա Ֆոմինիչնան, ինչպես նրան սկսեցին անվանել Ռուսաստանում, մտավ ռուսական պատմություն[9]։

Գահակալական պայքար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոֆյա Պալեոլոգոսի անձի նկատմամբ հետաքրքրությունը բացատրվում է նաև նրանով, որ 15-րդ դարի վերջին տասնամյակներում նա մասնակցել է դինաստիկական բարդ պայքարին, որը ծավալվել է Իվան III-ի արքունիքում։ Դեռևս 1480-ական թվականներին այստեղ ձևավորվեցին Մոսկվայի ազնվականության երկու խումբ, որոնցից մեկն աջակցում էր գահի անմիջական ժառանգորդ արքայազն Իվան Երիտասարդին։ Սոֆիան ցանկանում էր, որ ժառանգորդ դառնա իր որդի Վասիլին (ընդհանուր առմամբ, նա տասներկու երեխա ուներ Իվան III-ի հետ ամուսնությունից), և ոչ թե Իվան III-ի թոռ Դմիտրին (միակ զավակը)[9]։

Նրանց միջև պայքարը հատկապես սրվեց 1490 թվականից հետո, երբ մահացավ Իվան Երիտասարդը, և նրա որդին՝ Դմիտրին՝ Իվան III-ի (ծնված 1483 թվականի հոկտեմբերի 10-ին) թոռը, սկսեց հայտնվել որպես գահաժառանգ՝ ոչ առանց մոր՝ Ելենա Վոլոշանկայի օգնության։ Չնայած այն հանգամանքին, որ ի սկզբանե կշեռքները թեքվել են Իվան III-ի և Սոֆյա Պալեոլոգոսի ավագ որդու՝ արքայազն Վասիլիի օգտին, 1492 թվականից իրավիճակը փոխվել է։ Աստիճանաբար Վասիլիին հետին պլան են մղվում։ 1497 թվականին Մեծ Դքսը նույնիսկ մեղադրեց նրան և նրա մորը դավադրության մեջ և հեռացրեց իրենից՝ մահապատժի ենթարկելով արքայադուստր Սոֆիայի շրջապատից որոշ մարդկանց։ 1498 թվականի փետրվարին Դմիտրի Վնուկը հռչակվեց գահաժառանգ, թեև այս դեռահասը որևէ նկատելի դեր չէր խաղում հասարակական գործերի լուծման գործում և չուներ իր վարքագծի գիծը։

Բայց մեկ տարի անց ընդհանուր քաղաքական իրավիճակի փոփոխությունը հանգեցրեց կտրուկ շրջադարձի։ Ելենա Վոլոշանկայի և Դմիտրիի կուսակցությունը փլուզվում է մի շարք պատճառներով։ Դմիտրի Վնուկի և նրա մոր՝ Արքայադուստր Ելենայի վերջնական անկումը (1502 թվականին նրանք բանտ են ուղարկվել, որտեղ նրանք մահացել են), վերջ է դնում Մոսկվայի Մեծ Դքսի դատարանում ձգձգվող տոհմական վեճի լուծմանը։ Զարմանալի է, որ իշխանության համար երկար պայքարի արդյունքում գահաժառանգը դարձավ ոչ թե ավագ, օրինական, այլ տոհմի կրտսեր ճյուղի ներկայացուցիչ՝ ի դեմս Սոֆիայի որդու՝ արքայազն Վասիլիի[8]։

Շինարարական գործունեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամուսնությունը Հռոմին շոշափելի արդյունքներ չբերեց ո՛չ կրոնական խնդիրների լուծման, ո՛չ էլ Մուսկովիային դաշինքի մեջ ներգրավելու հարցում՝ պայքարելու թուրքական աճող վտանգի դեմ։ Լրիվ ինքնուրույն քաղաքականություն վարելով՝ Իվան III-ը իտալական քաղաք-հանրապետությունների հետ շփումներում տեսնում էր միայն առաջադեմ գաղափարների աղբյուր մշակույթի և տեխնիկայի տարբեր ոլորտներում։ Բոլոր հինգ դեսպանատները, որոնք Մեծ Դքսը ուղարկեց Իտալիա 15-րդ դարի վերջին, վերադարձան Մոսկվա՝ ճարտարապետների և բժիշկների, ոսկերիչների և փողագործների, զենքի և ճորտատիրության ոլորտի մասնագետների ուղեկցությամբ։ Հունական և իտալական ազնվականները, որոնց ներկայացուցիչները աշխատում էին դիվանագիտական ծառայությունում, հավաքվեցին Մոսկվա. նրանցից շատերը բնակություն են հաստատել Ռուսաստանում։

Սոֆիա Պալեոլոգը Մոսկվա է ժամանել 1472 թվականի վերջին։ Կարելի է պատկերացնել, թե որքան տպավորվել են Կրեմլի հին տաճարները, որոնք թվագրվում են Կալիտինի դարաշրջանին (14-րդ դարի առաջին կես) և Դմիտրի Իվանովիչ Դոնսկոյ օրոք կառուցված ամրոցի խարխուլ սպիտակ քարե պատերն ու աշտարակները։ Հռոմից և մայրցամաքային Եվրոպայի քաղաքներից հետո՝ տարբեր դարաշրջանների և ոճերի իրենց հիասքանչ քարե կառույցներով, հունական արքայադուստր Սոֆյայի համար, հավանաբար, դժվար էր հաշտվել այն փաստի հետ, որ նրա հարսանեկան արարողությունը տեղի է ունեցել ժամանակավոր փայտե եկեղեցում, որը գտնվում էր տեղում։ Սոֆյայի և նրա հետ եկած հույն և իտալական ազնվականության ներկայացուցիչների պատմությունները իտալական քաղաքների եկեղեցական և քաղաքացիական ճարտարապետության գեղեցիկ օրինակների, դրանց անառիկ ամրությունների մասին ազդել են Իվան III-ի՝ օտարերկրյա արհեստավորներին վերակառուցելու համար գրավելու որոշման վրա[9]։

Լրիվ ինքնուրույն քաղաքականություն վարելով՝ Իվան III-ը իտալական քաղաք-հանրապետությունների հետ շփումներում տեսնում էր միայն առաջադեմ գաղափարների աղբյուր մշակույթի և տեխնիկայի տարբեր ոլորտներում։ Բոլոր հինգ դեսպանատները, որոնք Մեծ Դքսը ուղարկեց Իտալիա 15-րդ դարի վերջին, վերադարձան Մոսկվա՝ ճարտարապետների և բժիշկների, ոսկերիչների և փողագործների, զենքի և ճորտատիրության ոլորտի մասնագետների ուղեկցությամբ։ Հունական և իտալական ազնվականները, որոնց ներկայացուցիչները աշխատում էին դիվանագիտական ծառայությունում, հավաքվեցին Մոսկվա. նրանցից շատերը բնակություն են հաստատել Ռուսաստանում[9]։

Եվ այնուամենայնիվ, այս արևմտաեվրոպացի կնոջ ժամանումը Մոսկվա անսպասելիորեն հետաքրքիր և օգտակար դարձավ Ռուսաստանի մայրաքաղաքի համար։ Ոչ առանց հունական մեծ դքսուհու և նրա հունա-իտալական շրջապատի ազդեցության, Իվան III-ը որոշեց իր նստավայրի մեծ վերակառուցումը։ 15-րդ դարի վերջին - 16-րդ դարի սկզբին, ըստ հրավիրված իտալացի ճարտարապետների նախագծերի, Կրեմլը վերակառուցվել է, կառուցվել են Վերափոխման տաճարը, երեսպատման պալատը և պետական բակը Կրեմլում, կառուցվել են առաջին քարե շքեղությունը։  Մոսկվայում կառուցվել են դքսական պալատ, վանքեր և եկեղեցիներ։ Այսօր մենք տեսնում ենք այդ շենքերից շատերը նույնը, ինչ եղել են Սոֆյա Պալեոլոգոսի կյանքի ժամանակ[8]։

Երեխաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Աննա (1474), մահացավ մանկության մեջ
  2. Ելեն (1475), մահացել է մանկության տարիներին
  3. Վասիլի, ապագա Վասիլի III (ծնված 25.03.1479 թ.[1])
  4. Յուրի (ծնված 23.03.1480 թ.)
  5. Դմիտրի (ծնված 10/06/1481)
  6. Իվան (ծնված 13.02.1485թ.)
  7. Սիմեոն (ծնված 21.03.1487 թ.[2])
  8. Բորիս (ծնված 1488 կամ 1489)
  9. Անդրեյ (ծնված 08/05/1490)
  10. Ֆեոդոսիա (ծնված 28.05.1475 թ.)
  11. Ելենա (ծնված 19.04.1476 թ.)
  12. Եվդոկիա (ծնվել է 1483 թվականի փետրվարին)

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Deutsche Nationalbibliothek Record #124117139 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 София Фоминична (ռուս.) // Русский биографический словарь / под ред. А. А. Половцов — СПб.: 1909. — Т. 19. — С. 148—154.
  3. ↑ Василий, имена великих московских князей (ռուս.) // Варлен — Венглейн (БСЭ1) — 1928. — Т. 9. — С. 50.
  4. ↑ «Матасова Т.А. Софья Палеолог. - М.: Молодая гвардия, 2016. — 301 [3] с.: ил. - (Жизнь замечательных людей: сер. биогр.; вып. 1591)». www.hist.msu.ru. Վերցված է 2024 թ․ փետրվարի 18-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 Успенский, Ф. И (1887 год). Брак царя Ивана III Васильевича с Софьей Палеолог. Исторический вестник.
  6. ↑ «Византийская прививка русскому древу. Что значил для Руси брак Иоанна III с Софией Палеолог. П.В. Кузенков». ros-vos.net. Վերցված է 2024 թ․ փետրվարի 18-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 «"Фрязы и греки с царевною Софьей из Рима". Татьяна Панова - ПЕРСОНАЛИИ - Страницы истории Руси - История России - Россия в красках». ricolor.org. Վերցված է 2024 թ․ փետրվարի 18-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 «Греция-Россия | ЖУРНАЛ - СТАТЬИ - Софья Палеолог-Греческая царевна на русском троне». web.archive.org. 2016 թ․ մարտի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2024 թ․ փետրվարի 18-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Никитин, C. Портрет Софии Палеолог. «Наука и жизнь».

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սոֆյա Պալեոլոգոս» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ


Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Սոֆյա_Պալեոլոգոս&oldid=9668258» էջից